Η απλότητα του Ιωσήφ

Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στο Μπουρούντι τη δεκαετία του 1990, πέρασα αρκετούς μήνες σε έναν πολυπληθή καταυλισμό για εσωτερικά εκτοπισμένους, ανθρώπους σαν εμένα που είχαν εγκαταλείψει τα σπίτια τους αλλά δεν μπορούσαν να φύγουν από τη χώρα. Μια από τις πιο οδυνηρές εμπειρίες μου ήταν να βλέπω τον υγιή ανδρισμό πολλών πατεράδων να καταρρέει από μια τόσο δραστική αλλαγή στη ζωή τους.

Από αυτόνομοι τροφοδότες των οικογενειών τους, βρέθηκαν εξαρτημένοι από τρόφιμα ανακούφισης σε ξένο τόπο. Επιπλέον, η στέρηση ελευθερίας των κινήσεων τους τους κατέστησε ανίκανους γι’ αυτό που ήταν συνηθισμένοι να κάνουν όλη τους τη ζωή: να επιμελούνται τις καλλιέργειές τους και τις δικές τους επιχειρήσεις. Κάποιοι απ’ αυτούς το έριξαν στο ποτό για να αντιμετωπίσουν την κατάθλιψη που τους είχε καταλάβει.

Ζώντας αυτό σκεφτόμουν τον Ιωσήφ, τον σύζυγο της Μαρίας, ο οποίος έπρεπε επίσης να φύγει και να αντιμετωπίσει απογοητεύσεις και δύσκολες καταστάσεις. Θα μπορούσε να είναι σαν κι αυτούς τους άντρες. Ίσως να δυσανασχετούσε για τις τοπικές και αποικιακές κυβερνήσεις που με τους τρόπους τους του στέρησαν καλύτερες επιλογές αναγκάζοντάς τον να μετακινηθεί από τον τόπο του. Θα μπορούσε να είχε αγανακτήσει και με τον Θεό που τον υποχρέωσε να παντρευτεί μια γυναίκα που — όπως θα έλεγαν κάποιοι δικοί του — δεν άξιζε παρά ένα διαζύγιο και όχι υποστήριξη. Και θα μπορούσε ίσως να είχε προσπαθήσει να αναπληρώσει τον απειλούμενο ανδρισμό του με στέρηση συνεργασίας εκ μέρους του ή ακόμα και με έναν εξουσιαστικό νομικισμό.

Όμως οι Γραφές δεν μας δίνουν αυτή την εικόνα για τον Ιωσήφ. Αντίθετα, βλέπουμε τον άνθρωπο που είχε επιλέξει ο Θεός να αναθρέψει τον Γιο Του να αποδέχεται την απροσδόκητη κατεύθυνση εκ μέρους του Θεού σε κάθε του βήμα και όχι έναν άνθρωπο που τον χαρακτήριζε η αγανάκτηση. Έχω πειραματιστεί πόσο δύσκολο είναι αυτό. Πώς όμως τα κατάφερε ο Ιωσήφ;

Δεν γνωρίζουμε πολλά για τη ζωή του. Πρόκειται για έναν από τους βιβλικούς χαρακτήρες για τον οποίο λέγονται ελάχιστα: ούτε πολιτικός ηγέτης ούτε μεγάλος προφήτης ήταν. Αν δεν υπήρξε ο «φύλακας» του Μεσσία, το όνομά του πιθανώς να απουσίαζε από τη Βίβλο. Από την άλλη πλευρά, η καταγωγή του θα μπορούσε να είναι γι’ αυτόν θέμα υπερηφάνειας και βάση να αγωνιστεί για μια θέση τιμής. Στην αφήγηση της αγγελικής επίσκεψη της Μαρίας στον Λουκά, ο Γαβριήλ επιβεβαιώνει ότι ο Ιησούς ήταν ο υποσχόμενος απόγονος του Δαβίδ και ότι θα του δινόταν ο θρόνος του Δαβίδ και ένα βασίλειο που δεν θα έχει τέλος (Λουκάς 1/31–33).

Το γεγονός ότι ο Ματθαίος, ο Εβραίος συγγραφέας του ευαγγελίου και μαθητής του Ιησού, μας παρουσιάζει τον Ιωσήφ ως απόγονο του Δαβίδ είναι σημαντικό (1/20). Τον βάζει στο προσκήνιο του θεϊκού σχεδίου για την ανθρωπότητα ως θετού πατέρα του Μεσσία. Απόκρυφα γραπτά μας παρέχουν μια αναξιόπιστη, και μερικές φορές θυμωμένη, εικόνα του Ιωσήφ. Τόσο το Πρωτοευαγγέλιο του Ιακώβου όσο και η Ιστορία του Ιωσήφ του Ξυλουργού υποστηρίζουν ότι ο Ιωσήφ ήταν χήρος με παιδιά από προηγούμενο γάμο. Τέτοιες λεπτομέρειες για τον Ιωσήφ υποστηρίζουν μεν την ιδέα ότι η Μαρία ήταν αιώνια παρθένα, αλλά οι Γραφές δεν μας δίνουν το δικαίωμα να πιστέψουμε πως ο Ιωσήφ είχε άλλα παιδιά. Οι αφηγήσεις της γέννησης δεν αναφέρουν κανέναν εκτός από τη Μαρία που ταξίδευε στη Βηθλεέμ μαζί με τον Ιωσήφ, και πως ο Ιωσήφ υποχρεώθηκε να καταφύγει στην Αίγυπτο με τη Μαρία και τον Ιησού (Ματθ. 2/13–15).

Το πιο πιθανό είναι ότι ο πραγματικός Ιωσήφ ήταν ένας μέσος νεαρός Εβραίος με κάποια θρησκευτική μόρφωση. Τα ραβινικά γραπτά υποδηλώνουν ότι η αναμενόμενη ηλικία για γάμο την εποχή εκείνη ήταν η ύστερη εφηβεία. Έτσι, ο Ιωσήφ μάλλον ζούσε με τους γονείς ή τους συγγενείς του όταν ο άγγελος τον πρόσταξε να παντρευτεί τη Μαρία. Μετά τη γέννηση του Ιησού, ο Ιωσήφ απέκτησε τέσσερα αγόρια και έναν άγνωστο αριθμό κοριτσιών με τη Μαρία (Ματθ. 13/55–56). Η Βίβλος υπονοεί ότι ο Ιωσήφ ήταν ένας συνηθισμένος άνθρωπος από μια τυπική περιοχή της Ιουδαίας, γνωστός στους συχωριανούς του λόγω και του επαγγέλματός του. Οι άνθρωποι τον θεωρούσαν «ξυλουργό» (13/55). Οι μέρες του πιθανότατα να ήταν γεμάτες από σκληρή δουλειά.

Ενώ η εβραϊκή κουλτούρα εκτιμούσε την ταπεινή εργασία, η πραγματικότητα ήταν εντελώς διαφορετική κάτω από τους Ρωμαίους, την κατοχική δύναμη που κυβερνούσε την Παλαιστίνη κατά τη διάρκεια της ζωής του Ιωσήφ. Από ρωμαϊκή σκοπιά, η ξυλουργική ήταν το επάγγελμα ενός δούλου. Έτσι ο Ιωσήφ απείχε πολύ από το να είναι άνθρωπος με υψηλή θέση. Ζούσε σε δύσκολες εποχές, όπου καιροσκόποι – σε συνεργασία με τους Ρωμαίους κατακτητές – απολάμβαναν μια άνετη ζωή, αλλά δεν επέλεξε τον δρόμο που επέλεξε π.χ. ο Ματθαίος, ο πρώην εφοριακός. Ο Ματθαίος, ο συγγραφέας του Ευαγγελίου που γράφει τα περισσότερα για τον Ιωσήφ, πιθανώς να είχε συνειδητοποιήσει τους κινδύνους που περιέχει μια συνεργασία με το καθεστώς. Αντιθέτως, ο Ιωσήφ μπορεί να μην ήταν συνεργάτης των Ρωμαίων, αλλά υπάκουσε στην εντολή να πάει στη πόλη των προγόνων του για την κυβερνητική απογραφή.

Με τον απλό τρόπο ζωής του, ο Ιωσήφ σίγουρα θα ήρθε αντιμέτωπος με τις δυνάμεις που ευδοκιμούν στην αδικία, τη βία και τη διαφθορά. Σε αυτήν την αντιπαράθεση, η πνευματικότητά του γίνεται πιο εμφανής και ο Θεός φαίνεται να είναι ξεκάθαρα με το μέρος του. Επειδή ο Θεός είναι κοντά σε εκείνους που, όπως ο Ιωσήφ, είναι ταπεινοί και σοβαροί απέναντι στο λόγο του (Ησ. 66/2). Η απλότητα, ως πνευματική πειθαρχία, μας βοηθά να αποφύγουμε τον δελεασμό του υλισμού παρέχοντάς μας τη δυνατότητα να επικεντρωθούμε σε πράγματα που έχουν πραγματική σημασία. Όσοι ζουν την απλότητα μπορούν να είναι πλούσιοι, χωρίς τον υλισμό που χαρακτηρίζει τους πλούσιους, και απόγονοι της γραμμής βασιλιάδων χωρίς να ανταγωνίζονται τον Ηρώδη. Τέτοιοι άνθρωποι θεωρούν τη δικαιοσύνη καλύτερη και υπέρτερη από τη δόξα του κόσμου.

Φαίνεται ξεκάθαρα πως ο Ιωσήφ ήταν σε θέση να καθοδηγήσει καλά την οικογένειά του επειδή ήταν ανοιχτός απέναντι στον Θεό και στους αγγελιοφόρους του με τρόπο που αψηφά τον νομικισμό. Η πνευματικότητα του Ιωσήφ τον προετοίμαζε για το απροσδόκητο. Σε έντονα πατριαρχικές κουλτούρες, οι άνδρες συνήθως περιμένουν να είναι σε θέση να φροντίζουν καλά για τις οικογένειές τους, μερικές φορές με μια γενναία δόση συναισθηματικής απόστασης από τις συζύγους τους, και συχνά θεωρούν πως τα δικά τους σχέδια είναι αυτά που κατευθύνουν τις οικογένειές τους. Ως οικογενειάρχες όμως δείχνουν άκαμπτοι και αντιστέκονται στις όποιες αντισυμβατικές συμπεριφορές των οικογενειών τους. Στην δική μου κουλτούρα, για παράδειγμα, παρόλο που οι άνεμοι των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πνέουν για περισσότερο από δύο δεκαετίες, πολλοί Χριστιανοί άντρες εξακολουθούν να αγωνίζονται με άκαμπτες πατριαρχικές στάσεις και συμπεριφορές, και πολλοί από αυτούς διαστρεβλώνουν ακόμη και τη Βίβλο για να δικαιολογήσουν τις συμπεριφορές τους αυτές.

Ο Ιωσήφ δεν ήταν τέτοιος. Το βλέπουμε πιο ξεκάθαρα στη συμπεριφορά του απέναντι στη Μαρία. Ως Εβραίος, ο Ιωσήφ ήξερε ποια είναι τα επακόλουθα για ένα κορίτσι που είχε σεξουαλικές σχέσεις πριν από το γάμο (Δευτ. 22/13–21). Η εγκυμοσύνη ήταν η πιο πειστική απόδειξη μιας τέτοιας σεξουαλικής συμπεριφοράς. Νομικά, θα είχε κάθε δίκιο να καταγγείλει την Μαρία. Αλλά γι’ αυτόν, η ολοφάνερη  «αμαρτία» της Μαρίας δεν την καθιστούσε κατακριτέα, αλλά θεωρούσε πως της άξιζε αγάπη και προστασία. Η Βίβλος περιγράφει υπέροχα την εβραϊκή θρησκευτική κουλτούρα σε αντίθεση με την προσωπική πνευματικότητα του Ιωσήφ με την φράση: «ο Ιωσήφ, επειδή ήταν ευσεβής και δεν ήθελε να τη διαπομπεύσει, αποφάσισε να διαλύσει τον αρραβώνα, χωρίς επίσημη διαδικασία» (Ματθ. 1/19 ΝΜΒΕ). Εδώ, βλέπουμε ότι ο Ιωσήφ δεν ήταν ο γκρινιάρης, αποκαρδιωμένος σύζυγος του θρύλου των Χριστουγέννων. Ακόμη και προτού λάβει το μήνυμα του Θεού για τον Ιησού, η αγάπη που έδειξε για τη Μαρία και η δέσμευσή του να προστατεύσει την αξιοπρέπειά της υπερίσχυσαν από κάθε κοινωνικό και θρησκευτικό νομικισμό. Η συμπεριφορά του δείχνει γνήσιο ανδρισμό σε συνδυασμό με ένα δυνατό αίσθημα δικαιοσύνης, πιστοποιημένο από τη Βίβλο.

Η κατάσταση, φυσικά, δεν είναι αυτή που ο Ιωσήφ είχε αρχικά φανταστεί. Σε ένα όνειρο, ένας άγγελος του λέει πως η εγκυμοσύνη της Μαρίας ήταν θεϊκής προέλευσης. Έτσι απορρίπτει τα προηγούμενα σχέδιά του και συμφωνεί να υπακούσει γρήγορα και απλά όπως και η Μαρία είχε αποδεχτεί την εγκυμοσύνη της πριν από το γάμο (βλ. Ματθ. 1/24, Λουκάς 1/38).

Μια τέτοια θετική απάντηση σε μια τόσο δύσκολη και επικίνδυνη περίσταση θα ήταν αδύνατη για έναν πνευματικά θαμπό και νομικιστικό νου. Ένας νομικιστής θα είχε γρήγορα απορρίψει το μήνυμα του αγγέλου ως ψευδαίσθηση, επειδή αυτό ερχόταν σε αντίθεση με το νόμο. Η πνευματικότητα του Ιωσήφ όμως ήταν τέτοιου είδους που μπορούσε να εκτιμήσει τη θέληση του νομοθέτη περισσότερο από το νόμο του, κάτι που διέφευγε από πολλούς εξελιγμένους θεολόγους και θρησκευτικούς ηγέτες της εποχής (Ματθ. 15/3–9), για να μην αναφέρουμε ακόμα και τους ίδιους τους μαθητές του Χριστού.

Όταν, σε άλλο όνειρο, ένας άγγελος διέταξε τον Ιωσήφ να φύγει με τη Μαρία και το μωρό στην Αίγυπτο, ο Ιωσήφ υπάκουσε (Ματθ. 2/13–14). Για πολλούς στη θέση του Ιωσήφ, η εντολή θα φαινόταν ανόητη. Περίμεναν έναν ισχυρό κατακτητή Μεσσία, όχι ένα μωρό πρόσφυγα (Πράξεις 1/6).

Το ότι ο Ιωσήφ μπόρεσε να παραμερίσει την κοινή νοοτροπία και λογική για χάρη ενός ονείρου δείχνει ότι η πνευματικότητά του ήταν βαθύτερη από την επικρατούσα θρησκευτική σκέψη των ανθρώπων της εποχής του. Μπορούσε να καταλάβει πότε του είχε μιλήσει απευθείας ο Θεός. Έτσι, βλέπουμε τον απλό χωρικό να συνεργάζεται με τον Θεό για να διατηρήσει τη ζωή του Μεσσία.

Συχνά βλέπουμε στη γέννηση μια γιορτή γεμάτη άνεση και αθωότητα. Στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, τα Χριστούγεννα είναι συχνά εποχή όπου σκεφτόμαστε τη θαλπωρή. Στη χώρα μου, τα Χριστούγεννα είναι κάτι σαν παιδική γιορτή μεταξύ των χριστιανών. Θα μπορούσε ποτέ ο Ιωσήφ να ταιριάξει στα σύγχρονα Χριστούγεννα; Σαφώς, είχε την ανάλογη ταπεινοφροσύνη που ο Ιησούς αργότερα θα επαινούσε (Ματθ. 18/4), και την απλότητα και τη δικαιοσύνη που είναι μια μορφή αθωότητας. Αλλά για τον Ιωσήφ ο Ιησούς γεννήθηκε σε ταραχώδεις εποχές.

Ο Ιωσήφ σίγουρα ήξερε πόσο βίαιοι μπορούσαν να είναι οι Ρωμαίοι ηγεμόνες. Στους δρόμους που πέρασαν μπορεί να είδαν άτομα σε αγωνία, σταυρωμένα, επειδή τάχα αποτελούσαν απειλή για το καθεστώς. Εξαιτίας της πολιτικής απόφασης ενός αυτοκράτορα χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, ο Ιησούς γεννήθηκε σε μια υπερπλήρη Βηθλεέμ – ένας λογιστικός πονοκέφαλος για τον Ιωσήφ. Είναι πιθανό το ζευγάρι να ταξίδεψε με συγγενείς που ήταν δίπλα τους όταν γεννήθηκε ο Ιησούς. Αλλά δεν μας γίνεται αναφορά για συγγενείς που βοήθησαν τον Ιωσήφ να φροντίσει τη Μαρία και το μωρό. Όταν δεν υπήρχε χώρος για αυτούς στο δωμάτιο των επισκεπτών, ο Ιωσήφ δεν είχε τα μέσα να διαλέξει κάτι καλύτερο (βλ. Λουκάς 2/4–7). Αργότερα, μια άλλη πολιτική απόφαση και ένα άλλο μήνυμα μέσω ονείρου τον έκαναν να καταφύγει στην Αίγυπτο με τη Μαρία και τον Ιησού. Ο Ηρώδης δεν μπορούσε να επιτρέψει σε ένα παιδί που ενδεχομένως να αμφισβητούσε τον θρόνο του να μεγαλώσει και στόχευε στη δολοφονία του. Φόβος, αγωνία και ένα αίσθημα αδυναμίας πρέπει να βασάνιζαν την τρυφερή καρδιά του Ιωσήφ αντιλαμβανόμενος την απειλή. Όποιος έχει ζήσει απάνθρωπη βία (όπως στην περίπτωση ενός εμφυλίου πολέμου) γνωρίζει την αγωνία για την πιθανότητα απώλειας αγαπημένων προσώπων που συνοδεύεται από μια ανικανότητα του ίδιου να τα προστατεύσει.

Κάποιος άλλος, στη θέση του Ιωσήφ, μάλλον θα είχε θέσει στον εαυτό του υπαρξιακά ερωτήματα ακόμα και θα είχε αμφισβητήσει την πίστη του. Ίσως και να είχε μπει στον πειρασμό να αφαιρέσει τη ζωή του, όπως κάποιοι κάνουν όταν έρχονται αντιμέτωποι με παρόμοια διλλήματα. Σκέφτηκε ίσως και να μεταναστεύσει σε ένα πιο ασφαλές μέρος και να μην επιστρέψει ποτέ πια στην Παλαιστίνη; Να μπει στον πειρασμό να γίνει παθητικός ή μοιρολατρικός! Ο συνδυασμός κινδύνου, θλίψης, πλήξης, έλλειψης ουσιαστικής δουλειάς, βαριάς ευθύνης και μεγαλύτερων βαρών έχει οδηγήσει πολλούς βίαια εκτοπισμένους από την πατρίδα τους να αντιδράσουν κατά έναν από αυτούς τους τρόπους.

Η πνευματικότητα του Ιωσήφ στις δυσκολίες που αντιμετώπισε προσφέρει ελπίδα. Ο Ιωσήφ και η οικογένειά του βρέθηκαν μπροστά σε μια λεπτή κατάσταση άμεσης εξάρτησης από τον Θεό για οριακές  αποφάσεις. Μια λάθος απόφαση θα μπορούσε να αποβεί μοιραία. Όταν ήρθε η ώρα της επιστροφής, ο άγγελος έδωσε εντολή στον Ιωσήφ να επιστρέψει (Ματθ. 2/19–20). Και πάλι, ο Ιωσήφ καθοδηγήθηκε θεϊκά για να πάρει απόφαση που ενδεχομένως να ήταν επικίνδυνη. Όποιος υπήρξε πρόσφυγας το αναγνωρίζει αυτό. Στον καταυλισμό εκτοπισμένων ανθρώπων όπου έμενα, μερικοί άνδρες έφυγαν για να ξαναρχίσουν την κανονική τους ζωή πριν η περιοχή ανακτήσει την ασφάλειά της. Η ανυπομονησία τους τούς κόστισε τη ζωή. Ο Θεός συμβούλεψε τον Ιωσήφ να μην πάει στην Ιουδαία, αλλά στη Γαλιλαία. Δεν υπήρχε απόλυτη ασφάλεια, ούτε πλήρης ανακούφιση. Ο Ηρώδης ήταν μεν νεκρός, αλλά ο γιος του ήταν τώρα στην εξουσία (εδ. 21–23). Ο Θεός μπορεί να μην αφανίσει όλους τους πονηρούς άμεσα, αλλά ούτε και τους επιτρέπει να ματαιώσουν τα σχέδιά Του.

Σήμερα, ο κόσμος είναι κατά κάποιο τρόπο καλύτερος από ό,τι ήταν στην εποχή του Ιωσήφ. Οι οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων μπορεί να υποστηρίξουν αδύναμους και να βοηθήσουν στην προστασία της ζωής των. Ωστόσο, η ανθρωπότητα εξακολουθεί να είναι πεσμένη και ατελής. Ο αριθμός των αναγκαστικά εκτοπισμένων στον κόσμο έχει αυξηθεί σε υψηλό βαθμό. Οι πόλεμοι, οι σεισμοί, οι ηφαιστειακές εκρήξεις, οι τυφώνες, οι πανδημίες και οι αποφάσεις των κυβερνώντων είναι σε θέση να καταστρέψουν κάθε αίσθηση ασφάλειας και σταθερότητας για πολλούς. Δεν πρέπει όμως ποτέ να ξεχνάμε ότι ο Θεός εργάζεται και ότι είναι μαζί μας ακόμη και στην πιο σκοτεινή μας ώρα (Ψαλμ. 23/4–5). Εκτός αυτού, έχει υποσχεθεί να μας καθοδηγήσει στον δρόμο που πρέπει να περπατήσουμε (Ψαλμ. 32/8), ως όργανα της θέλησής Του στη γη.

Όπως ο Θεός χρησιμοποίησε τον Ιωσήφ, έτσι σκοπεύει να χρησιμοποιήσει κι εμάς για να πραγματοποιήσει τους σκοπούς Του στην εποχή  μας. Αλλά αυτό απαιτεί από εμάς το είδος της πνευματικότητας που ξεπερνά θρησκευτικές παραδόσεις και νομικιστικές νοοτροπίες. Πρέπει αποφεύγουμε τις παγίδες της σάρκας και να παραμένουμε ευαίσθητοι σε έναν Θεό που εξακολουθεί να δρα στην εποχή μας.

Ο Άτσαρ Νιγιοζίγκιγε (Acher Niyonizigiye) είναι πάστορας στη διεθνή κοινότητα της Μπουτζουμπούρα (Μπουρούντι), συνιδρυτής της μη κερδοσκοπικής εταιρίας Greenland Alliance καθώς και συγγραφέας.